Για τη Μικρασιατική Καταστροφή
Του Νίκου Κωνσταντινίδη*
Η χρονιά που διανύουμε έχει έναν ιδιαίτερο συμβολισμό για τη χώρα μας, καθώς συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Από τον βίαιο διωγμό και ξεριζωμό των Ελλήνων της καθ’ ημάς Ανατολής, από τις πατρογονικές του εστίες, μέσα σε ένα ρέκβιεμ θανάτου, που το συνέθεταν η φυγή, η οδύνη και ο θρήνος.
Η Μικρά Ασία, η ονομαζόμενη από αρχαιοτάτων χρόνων Ιωνία, ήταν η κοιτίδα του ελληνικού πνεύματος, με εύρωστες κι ακμάζουσες κοινότητες, με περίτεχνα μνημεία, όπως ο ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο, ένας από τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου, με περίλαμπρες πόλεις, όπως η Βιθυνία, η Παφλαγονία, η Σμύρνη, η Λυκία, ο Πόντος, τα Θεμίσκυρα, η Πισιδία, η Γαλατία, η Λυκαονία, η Αμισός, η Σινώπη, η Άμαστρις, η Τραπεζούντα, η Κερασούντα, η Οινόη, τα Κοτύωρα και πολλές άλλες, από τα ομηρικά, ως τα χριστιανικά και τα νεώτερα χρόνια της Ιστορίας μας.
Ας δρασκελίσουμε το κατώφλι της Ιστορίας αυτής κι ας φθάσουμε στον προηγούμενο αιώνα, που σημάδεψε τη μοίρα του ελληνικού και του Χριστιανικού στοιχείου, που κατοικούσε στον Μικρασιατικό Πόντο. Το 1908 είναι ένα σημαδιακό έτος για τον ελληνισμό της Τουρκίας, καθώς γεννιέται το κίνημα των εθνικιστών Νεότουρκων, με κύριο σύνθημα η «Τουρκία στους Τούρκους». Το κίνημα αυτό των ήταν ένα μιλιταριστικό, άκρως εθνικιστικό κι ανατρεπτικό κίνημα. Στόχος του ήταν η εξόντωση του χριστιανικού πληθυσμού, του ελληνικού, του αρμενικού και του ασσυριακού από την Οθωμανική Τουρκία.
Με την άνοδο, λοιπόν, των Νεότουρκων στην εξουσία αρχίζουν οι διώξεις στον Πόντο το 1908 και βαθμηδόν χειροτερεύουν. Η πρώτη φάση της γενοκτονίας κορυφώθηκε ανάμεσα στο 1914 έως 1918, όταν εκδηλώθηκαν οι πιο αιμοβόρες προθέσεις των Νεότουρκων, υπό την καθοδήγηση των Γερμανών. Υπολογίζεται ότι περίπου 7.000 Γερμανοί αξιωματικοί καθοδηγούσαν τους Οθωμανούς Τούρκους και εκπονούσαν τα σχέδια της γενοκτονίας εναντίον των χριστιανικών πληθυσμών.
Το 1912-1913 γίνονται οι Βαλκανικοί πόλεμοι που διπλασίασαν σε έκταση την Ελλάδα, προσαρτώντας την Ήπειρο και την Μακεδονία, μετά από την ήττα των Νεότουρκων, φθάνοντας την Ελλάδα στα σημερινά της σύνορα.
Τον Ιούνιο του 1914 ξεκινά η μεγάλη εκκαθάριση του Χριστιανικού στοιχείου στην Φώκαια της Μικράς Ασίας.
Στην αρχή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Ελλάδα μένει αμέτοχη στις πολεμικές συγκρούσεις, γιατί οι φιλογερμανικές δυνάμεις που επικρατούσαν στη χώρα μας αρνήθηκαν να μπουν στον πόλεμο κατά της Γερμανίας.
Οι Άγγλοι από την άλλη ήθελαν να σύρουν την Ελλάδα στον πόλεμο, υποσχόμενοι ως αντάλλαγμα την ένωσή της με το σαντζάκι της Σμύρνης και την Κύπρο. Στον Α’ Π. Π. μπήκε η πατρίδα μας τον Ιούνιο του 1917. Μέσα σ’ αυτό το αντιπαραθετικό κλίμα φουντώνει η διαμάχη μεταξύ βενιζελικών και βασιλικών.
Ένας επιπλέον λόγος που οι Τούρκοι ήθελαν της εξόντωση του ελληνικού στοιχείου ήταν, ότι το 1914 οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήλεγχαν οικονομικά το 50-60% της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, γεγονός που έκανε τον ελληνισμό κυρίαρχο.
Άρχισαν να εφαρμόζουν τις μεθόδους γενοκτονίας, με τα γνωστά «τάγματα εργασίας, τα λεγόμενα «αμελέ ταπουρού». Καθιέρωσαν υποχρεωτική τη στράτευση από 20-45 ετών.
Έτσι, μέσα από εξαντλητικές πορείες και κακουχίες, με ελλείψεις σε τροφή και νερό, με εξουθενωτικά ωράρια εργασίας, με το σπάσιμο και το κουβάλημα της πέτρας εξόντωναν με θάνατο τον ελληνικό πληθυσμό.
Ο Βενιζέλος έχοντας σφαιρική αντίληψη της κατάστασης επεδίωξε την ενοποίηση της Ελλάδας με το Σαντζάκι της Σμύρνης, θέλοντας να έχει τον έλεγχο του Αιγαίου με Έλληνες και από τις δύο μεριές.
Το 1922 η Σμύρνη αποτελούσε τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αριθμούσε ενάμισι εκατομμύριο από το οποίο το μισό ήταν Έλληνες. Ο ελληνικός πληθυσμός της πόλης ήταν μεγαλύτερος από τον Τουρκικό, ενώ στη Θεσσαλονίκη ο ελληνικός πληθυσμός ήταν τρίτος σε μέγεθος, μετά τον μουσουλμανικό και τον εβραϊκό.
Στη Σμύρνη η πρώτη ομάδα ήταν η ελληνική με απόλυτη οικονομική κυριαρχία. Από τις 40 τράπεζες οι 12 ήταν ελληνικές, όσες δηλαδή και οι αρμενικές. Καμία τράπεζα δεν ήταν μουσουλμανική. Υπήρχαν πολλές εκκλησίες, με Μητρόπολη την Αγία Φωτεινή, η Ευαγγελική σχολή, το ορφανοτροφείο, ταβέρνες, 15 κινηματογράφοι, θέατρα, αίθουσες χορού, 500 καφενεία και 403 σχολεία. Ακόμη εργοστάσια επεξεργασίας σύκων, ζυθοποιεία, ελαιουργεία κ. ά.
Το 87% των εργοστασίων της πόλης ανήκε σε Έλληνες. Είχε 16 κλινικές και νοσοκομεία από τα οποία δύο ήταν ελληνικά, με μεγαλύτερο αυτό του Αγίου Χαραλάμπους. Επιπλέον η πόλη είχε δίκτυο φωταερίου, ύδρευσης και σιδηροδρομικό δίκτυο που ένωνε τη Σμύρνη με τη Βαγδάτη και με άλλες πόλεις όπως το Αϊδίνι.
Μεγαλύτερος αθλητικός σύλλογος ήταν ο Απόλλωνας, ο οποίος συμμετείχε και σε ολυμπιακούς αγώνες, ενώ για τον αστικό κόσμο υπήρχε και τένις. Ακόμη και πανεπιστήμιο που το ίδρυσε ο ελληνικός στρατός και στο οποίο δίδαξε ο μαθηματικός Καραθοδωρής!
Μετά το τέλος του Α΄Π.Π. και την μοιρασιά των τουρκικών εδαφών που ακολούθησε, η Γαλλία θεωρούσε ότι η Ελλάδα θα έπρεπε να αμειφθεί με βάση τη συμβολή της στον πόλεμο. Γιατί όπως προείπαμε δεν μπήκε από την αρχή του πολέμου, αλλά από τρία χρόνια, το 1917. Η συνθήκη των Σεβρών, που ήταν ευνοϊκή για την Ελλάδα, δυστυχώς δεν επικυρώθηκε.
Από τη μια ο Ελλαδικός ελληνισμός και από την άλλη ο εξωελλαδικός συνθέτουν την εποχή αυτή τα δύο κέντρα του έθνους. Το ένα κέντρο είναι της Ελεύθερης Ελλάδας και το άλλο των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Η Τουρκία αν κι έχασε στον Α. Π.Π., ο Μουσταφά Κεμάλ δημιουργεί σύντομα στρατό, εκεί που ήταν παντελώς διαλυμένος. Αντίθετα ο ελληνικός στρατός ήταν τότε καλά συγκροτημένος κι αξιόμαχος.
Ωστόσο, οι σύμμαχοί μας αρχίζουν να διαφοροποιούνται ο καθένας για το δικό του όφελος. Μόνο οι Βρετανοί έβλεπαν τους Κεμαλικούς σαν ένα συμμορίτικο κίνημα που έπρεπε να διαλυθεί.
Τον Οκτώβριο του 1920 ο ελληνικός στρατός προχώρησε στην Κεντρική Μικρά Ασία, με την διστακτική στήριξη των δυτικών συμμάχων μας, καθώς ήδη είχαν αρχίσει να προχωρούν σε κρυφές διαπραγματεύσεις με τους Νεότουρκους.
Ο Βενιζέλος ύστερα από συνεχή αιτήματα της αντιπολίτευσης αποφάσισε να πάει σε εκλογές, στις οποίες δεν εκλέχτηκε βουλευτής ούτε ο ίδιος κι έφυγε στο Παρίσι.
Η νέα κυβέρνηση υπό την πίεση του λαού έκανε δημοψήφισμα βάσει του οποίου ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επέστρεψε στον θρόνο, 20 Δεκεμβρίου του 1920. Η Αγγλία, η Γαλλία και η Ιταλία, παρέδωσαν διακοινώσεις στην ελληνική κυβέρνηση, καθώς δεν αναγνώριζαν τον Κωνσταντίνο για αρχηγό του ελληνικού κράτους και πάγωσαν τα δάνεια που είχαν δρομολογηθεί για την Ελλάδα.
Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος που οι σύμμαχοί μας τον χρέωσαν την ήττα στην Καλλίπολη, τον έβλεπαν εχθρικά ως γερμανόφιλο. Έτσι, ο πόλεμος από συμμαχικός ενάντια στους Τούρκους μετατρέπεται σε ελληνοτουρκικό. Ήταν ένας πόλεμος που οι Γερμανοί τον ήθελαν με στόχο τα πετρέλαια του Μπακού.
Στο μεταξύ, η Τουρκία με ηγέτη τον Κεμάλ Ατατούρκ, λίγους μήνες αργότερα καταφέρνει να συμφωνήσει με τη Γαλλία και την Ιταλία και να επιτύχει την προμήθεια του τουρκικού στρατού με πολεμικό υλικό.
Την άνοιξη του 1921 ο ελληνικός στρατός από τα παράλια της Μικράς Ασίας προελαύνει προς την Άγκυρα. Ο Κεμάλ αρχιστράτηγος του τουρκικού στρατού, με μυστική συμφωνία με τους Γάλλους καταφέρνει και ακυρώνει τη συνθήκη των Σεβρών, που ήταν ευνοϊκή για την Ελλάδα.
Από τον Μάρτη του 1921 και για έναν χρόνο ο ελληνικός στρατός ήταν 40 χιλιόμετρα έξω από την Άγκυρα καταβεβλημένος, χωρίς εφοδιασμό, τρόφιμα και πολεμικό υλικό, σχεδόν διαλυμένος, όταν ο Κεμαλικός στρατός ενισχυμένος και από τον Λένιν, που ενίσχυσε τον Κεμάλ, σε αντίποινα, επειδή ο Βενιζέλος έστειλε 23.500 ελληνικού στρατού στην Κριμαία, για να πολεμήσει με τους Γάλλους εναντίον των Μπολσεβίκων.
Η εκστρατεία του ελληνικού στρατού απέβη δυσβάσταχτη για το ελληνικό κράτος. Στοίχιζε 8.000.000 δρχ. την ημέρα. Η προέλαση του στρατού μας προς την Άγκυρα τερματίστηκε στη μάχη του Σαγγάριου ποταμού, τον Αύγουστο του 1921.
Ακολούθησε στασιμότητα για ένα περίπου χρόνο, γεγονός που έδωσε την ευκαιρία στον Κεμάλ να αναδιοργανωθεί. Ο ελληνικός στρατός στο διάστημα αυτό είχε καθηλωθεί επιπλέον και από ηθικής πλευράς. Τον Απρίλιο του 1922, ο ύπατος της Σμύρνης, Αριστείδης Στεργιάδης σε συνεννόηση με την ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε την στρατιωτική εκκένωση της Μικράς Ασίας.
Τον Μάιο του ιδίου έτους η κυβέρνηση Γούναρη παραιτείται και αναλαμβάνει η κυβέρνηση Πρωτοπαπαδάκη. Επίσης παραιτήθηκε ο αντιστράτηγος Αναστάσιος Παπούλας και στη θέση του ανήλθε ο Χατζανέστης.
Τον Ιούλιο του 1922, η κυβέρνηση Πρωτοπαπαδάκη ψήφισε τον νόμο 2870 ο οποίος σύμφωνα με την άποψη του ιστορικού Βλάσση Αγτζίδη εξυπηρετούσε τα σχέδια της να μποδίσει την άφιξη των προσφύγων στην Ελλάδα.
Ακόμη, έπρεπε όσοι θα έρχονταν στην Ελλάδα να είχαν ελληνικό διαβατήριο. Αλλιώς τιμωρούνταν με βαριά πρόστιμα και τα πλοία που τους έφερναν. Απαγορευόταν ως και να αποβιβαστούν. Πολλοί έπεφταν στην θάλασσα για να σωθούν, αλλά ούτε και τα ξένα πλοία δεν τους έπαιρναν…
Στις 8 Σεπτεμβρίου οι Τούρκοι μπαίνουν στην Σμύρνη και στις 13 του ιδίου μήνα ξεκινά η καταστροφή της. Τα νησιά του Αιγαίου γέμισαν πρόσφυγες.
Συνολικά η Μικρασιατική εκστρατεία είχε ως αποτέλεσμα πάνω από 1.500.000 Έλληνες να εγκαταλείψουν τις εστίες τους, αφήνοντας πίσω τους 600.000 νεκρούς κι άλλους 25.000 νεκρούς μαζί και τραυματίες κατά την εκστρατεία.
Στα θύματα των Τουρκικών θηριωδιών συγκαταλέγεται και ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος Σμύρνης, που βασανίστηκε, τυφλώθηκε και διαμελίστηκε από τον τουρκικό όχλο, βρίσκοντας μαρτυρικό θάνατο.
Αποκορύφωμα της Μικρασιατικής καταστροφής ήταν η πυρπόληση της Σμύρνης, της ελληνικής και της Αρμενικής συνοικίας. Οι Τούρκοι στρατιώτες σκότωναν τον χριστιανικό πληθυσμό αδιακρίτως. Ο Τζωρτζ Χόρτον πρόξενος της Αμερικής στη Σμύρνη έγραψε σχετικά, ότι με την καταστροφή της Σμύρνης, ένιωσε ντροπή που ανήκε στο ανθρώπινο γένος.
Η δίκη των υπαιτίων της Μικρασιατικής Καταστροφής έγινε με συνοπτικές διαδικασίες με την καταδίκη σε θάνατο των: Δημητρίου Γούναρη, Νικόλαου Θεοτόκη, Γεωργίου Χατζανέστη, Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη, Γεωργίου Μπαλτατζή και Νικόλαου Στράτου, στις 28 Νοεμβρίου 1922.
Η εκτέλεση τους έγινε ην ίδια ημέρα στο Γουδή και προκάλεσε αντιδράσεις. Ογδόντα οχτώ χρόνια αργότερα το 2010 ο Άρειος Πάγος αναίρεσε την απόφαση του στρατοδικείου και αθώωσε τους καταδικασθέντες μετά θάνατον.
Η Μικρασιατική καταστροφή θεωρείται ως η μεγαλύτερη συμφορά του νεότερου ελληνισμού. Με τη συνθήκη της Λοζάνης και την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών ο ελληνισμός της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης ξεριζώθηκε από την προαιώνια πατρίδα του.
Από την πατρίδα του Ηράκλειτου, του Θαλή, του Αναξίμανδρου, του Αναξιμένη, του Αναξαγόρα, του Σιμωνίδη του Κείου. Από τη Σμύρνη, και την Έφεσο.. Ο ελληνισμός, μετά τρισχιλιετή παρουσία στη γη της Μικρασίας, εκδιώκεται και ξεριζώνεται από την κοιτίδα του.
Η φετινή χρονιά είναι χρονιά μνήμης. Είναι χρονιά δέησης για τις ψυχές των νεκρών μας, που εκτελέστηκαν στον Μικρασιατικό Πόντο, μόνο και μόνο, γιατί ήταν Χριστιανοί και Έλληνες. Σήμερα στέλνουμε με την ανάσα του αέρα την προσευχή μας, να ταξιδέψει, απ’ άκρη σ’ άκρη, στην καθ’ ημάς Ανατολή και σαν ψυχή να χαϊδέψει τη μνήμη που καίει, στα περήφανα όρη, σαν άκαυτη βάτος.
Οι προσφυγικοί πληθυσμοί που εκδιώχθηκαν βάναυσα, βίαια και άγρια από τη Μικρασία εγκαταστάθηκαν και ρίζωσαν σε πολλά Ελληνικά μέρη, (κυρίως στη Μακεδονία, τη Θράκη, τη Χίο, την Μαγνησία, την Αττική κι αλλού).
Από την έλευση των προσφύγων στην Ελλάδα, η ελληνική οικονομία ωφελήθηκε πολύ. Τα λιμάνια μεγάλωσαν. Ο Πειραιάς από απόκεντρο λιμάνι, έγινε λιμάνι κομβικής σημασίας σαν την Αλεξάνδρεια και τη Σμύρνη. Η Θεσσαλονίκη από κοσμοπολίτικη πόλη έγινε ελληνική. Οι πόλεις της Ελλάδας, όπου εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες γέμισαν με αγορές και παζάρια. Οι αγορές αποκεντρώθηκαν και καταστήματα δημιουργήθηκαν παντού, σε όλες τις γειτονιές.
Στον πνευματικό τομέα η παρουσία των προσφύγων του Μικρασιατικού Ελληνισμού έδωσε μεγάλη δυναμική με ονόματα όπως: Μανώλης Καλομοίρης, Διδώ Σωτηρίου, Ηλίας Βενέζης, Μαρία Ιορδανίδου, Γιώργος Σεφέρης, Μενέλαος Λουντέμης, Δημήτρης Ψαθάς, Δημήτρης Γληνός και Κάρολος Κουν, οι οποίοι αποτελούν μερικούς από τους πιο σημαντικούς διανοούμενους, που λάμπρυναν τη σύγχρονη ιστορία και τη λογοτεχνία μας.
Η επέτειος της 14ης Σεπτεμβρίου σηματοδοτεί τη μεγαλύτερη τραγωδία που βίωσε ποτέ ο ελληνισμός κι αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της συλλογικής μνήμης.
Σήμερα θυμόμαστε και τιμούμε όλους εκείνους που χάθηκαν στην Μικρασιατική Καταστροφή. Στεκόμαστε με σεβασμό μπροστά στην ιστορική μνήμη, έχοντας στο νου τις χαμένες, αλλά όχι αλησμόνητες πατρίδες μας, με την ελπίδα ότι κάποτε πρέπει να κόψουμε τον ομφάλιο λώρο από τα λάθη που έγιναν πάθη και οδήγησαν σε καταστροφές.
*Ομιλία στην εκδήλωση που διοργάνωσαν η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου Χωρυγίου και ο Ποντιακός Πολιτιστικός Σύλλογος του χωριού για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή.
