Του Ναπολέοντα Μαραβέγια* 

Είναι γνωστό ότι ο Θουκυδίδης, όταν κατέγραφε τις κοινωνικές συνέπειες του μακρόχρονου Πελοποννησιακού πολέμου, διαπίστωνε ότι παρατηρούνται πρωτοφανείς θετικές συμπεριφορές, άξιες επαίνου για τον αλτρουισμό και την αυταπάρνησή τους, αλλά και πρωτοφανείς αρνητικές συμπεριφορές, άξιες καταδίκης για την απανθρωπιά και τη σκληρότητά τους.

Με άλλα λόγια, οι κρίσεις (οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές) αναδεικνύουν και «ηρωικές», αλλά και «άθλιες» συμπεριφορές, όπως εξάλλου μας διηγούνται όσοι έζησαν τον πόλεμο, την Κατοχή, την αντίσταση και τον Εμφύλιο, και όπως μας αποκαλύπτει η πλούσια μεταπολεμική μας λογοτεχνία.

Παρόμοιες συμπεριφορές αναδεικνύονται και στη σημερινή βαθιά κρίση που διέρχεται η χώρα μας. Οταν οι πολίτες πιέζονται οικονομικά και κοινωνικά, όταν βρίσκονται συχνά σε απόγνωση, δεν υπάρχουν πολλές επιλογές. Οσοι έχουν ψυχικά αποθέματα αναδεικνύονται σε «ήρωες» για το κοινωνικό σύνολο. Αντίθετα, όσοι δεν μπορούν να αντέξουν την πίεση οδηγούνται σε ακραίες αντικοινωνικές συμπεριφορές (απάτες, κλοπές κ.ά.) Η μεγάλη μάζα, βέβαια, των πολιτών κινείται μεταξύ αυτών των δύο ακραίων συμπεριφορών, σε μια προσπάθεια να επιβιώσει με τις λιγότερες δυνατόν ηθικά κατακριτέες πράξεις (π.χ. παραοικονομία, φοροδιαφυγή κ.λπ.) και με τη μεγαλύτερη δυνατή οικογενειακή αλληλεγγύη.

Ευτυχώς, στη σημερινή κρίση υπάρχουν πολλές περιπτώσεις που αξίζουν δημοσίου επαίνου για την αλληλεγγύη που επιδεικνύουν προς τους ανέργους, τους αστέγους, τους μετανάστες και τους απόκληρους. Με την οργάνωση συσσιτίων, την εξεύρεση και προσφορά στέγης, την ιατρική περίθαλψη, τη διανομή ιματισμού, τροφίμων και φαρμάκων, πολλές ενορίες εκκλησιών, ιδιωτικές επιχειρήσεις, αλλά και απλοί πολίτες, προσπαθούν να επουλώσουν τις σωματικές και ψυχικές πληγές που έχει ανοίξει η συνεχιζόμενη οικονομική κρίση. Προσπαθούν να περιορίσουν την όξυνση των εισοδηματικών ανισοτήτων που οδηγεί σε όλο και μεγαλύτερη φτώχεια και περιγράφεται από τις στατιστικές (βλ., πρόσφατα στοιχεία ΕΛ.ΣΤΑΤ.), αλλά και φαίνεται καθαρά, πλέον, σε ολόκληρη την Ελλάδα.

Είναι γεγονός ότι αργά αλλά σταθερά αναπτύσσεται στη χώρα μας ένα δίκτυο αλληλεγγύης προς τους οικονομικά και κοινωνικά αδυνάμους με περισσότερο οργανωμένο τρόπο. Αρκετοί επιχειρηματίες, κοινωνικά ευαίσθητοι, αφιερώνουν ένα μέρος της περιουσίας τους και του χρόνου τους σε τέτοιες προσπάθειες. Η εταιρική κοινωνική ευθύνη έχει αυξηθεί, ευτυχώς, και εκδηλώνεται συχνά με πρωτότυπους τρόπους, χωρίς προφανές όφελος από τις επιχειρήσεις, που μπορούν και θέλουν να εκδηλώσουν την κοινωνική τους αλληλεγγύη. Παράλληλα, πυκνώνουν οι πρωτοβουλίες με περισσότερο αναπτυξιακό παρά κοινωνικό περιεχόμενο και ίσως μεγαλύτερη και πιο μακροχρόνια αποτελεσματικότητα, γιατί πάντοτε υπάρχει σημαντική διαφορά μεταξύ κοινωνικής και αναπτυξιακής βοήθειας.

Είναι προτιμότερο, όταν αυτό είναι δυνατό, να ενισχύεται η παραγωγική δραστηριότητα με υποβοήθηση της διαδικασίας της παραγωγής, αντί να ενισχύεται η κατανάλωση με επιδότηση του εισοδήματος. Στις σημερινές συνθήκες της κρίσης, όπου η φτώχεια και η ανέχεια αυξάνονται συνεχώς, η ενίσχυση παραγωγικών δραστηριοτήτων είναι σημαντικότερη, γιατί μπορεί να συμβάλει στην αναπτυξιακή διαδικασία και να οδηγήσει στην έξοδο από την κρίση. Ετσι, π.χ., μια αλευροβιομηχανία είναι προτιμότερο να προσφέρει σπόρο σιταριού και άλλα εφόδια, δωρεάν ή σε χαμηλή τιμή, σε φτωχούς αγρότες για να μπορέσουν να καλλιεργήσουν, να αυξήσουν και να βελτιώσουν την παραγωγή τους και συνεπώς τα εισοδήματά τους, αντί να τους προσφέρει αλεύρι για να επιβιώσουν.

Προφανώς, όλες οι παραπάνω προσπάθειες της «κοινωνίας των πολιτών» θα έπρεπε να ενισχύονται και να πλαισιώνονται από δημόσιους φορείς σε εθνικό και σε τοπικό επίπεδο, από το κράτος, τους δήμους και τις περιφέρειες, για να είναι περισσότερο αποτελεσματικές. Δυστυχώς, οι δημόσιες υπηρεσίες, πολλές φορές, βρέθηκαν εντελώς ανέτοιμες να αντιμετωπίσουν μια τόσο βαθιά οικονομική κρίση, με τόσο μεγάλη ανεργία και μείωση των εισοδημάτων, πρωτόγνωρη σε περίοδο ειρήνης. Η δυσκολία οργάνωσης φαίνεται αυτές τις μέρες, με την καθυστερημένη, αλλά επαινετή προσπάθεια του κράτους να συνεχίσει να παρέχει ηλεκτρικό ρεύμα στους κοινωνικά αδυνάμους, που δεν μπορούν να το πληρώσουν.

*Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, πρώην υπουργός

Άρθρο στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ