Ο κύκλος!
Του Γιώργου Μαργαρίτη*
Δεν είναι γνωστό στον γράφοντα, την ώρα που πληκτρολογεί ετούτες τις γραμμές, πού ακριβώς βρίσκονται οι σχέσεις της Εκκλησίας με το κράτος, την πολιτική, την κοινωνία και τους ανθρώπους γενικότερα. Δεν είναι βέβαιο δηλαδή εάν ακόμα οι όποιοι γράφοντες έχουν το δικαίωμα να ασκήσουν «εκκοσμικευμένη» κριτική στη θρησκευτική αντίληψη και σκέψη ή εάν το δικαίωμα αυτό έχει εκπέσει στο ευρύτερο πλαίσιο της μονοπωλιακής εκκλησιαστικής διαχείρισης όλων όσα αφορούν την επίγεια ζωή.
Για την επουράνια δεν μιλούμε, εκεί οπωσδήποτε έχουν συμβολαιακή αποκλειστικότητα ο εκκλησιαστικός λόγος και η εκπορευόμενη από αυτόν νομολογία. Αναγνωρίζοντας, παρ’ όλα αυτά, τον υφέρποντα κίνδυνο, θα αποτολμήσει ο γράφων μια πολιτική αποτίμηση της χρησιμότητας του χρόνου ή μάλλον της περί χρόνου αντίληψης.
Στα όχι και τόσο παλιά χρόνια, τον καιρό που οι πολυθεϊστικές αντιλήψεις περί του Θείου ήσαν η «επικρατούσα θρησκεία» της ανθρωπότητας, η αντίληψη του χρόνου ήταν κυκλική.
Υπήρχε δηλαδή η αντίληψη της «αέναης επαναφοράς» των ανθρώπινων καταστάσεων πίσω στις αφετηρίες τους όταν ο κύκλος ολοκληρωνόταν. Η προχριστιανική κυκλική αυτή θεώρηση εντάχθηκε –ας συγχωρήσουν την ύβριν μου οι αρχιερείς– και στο χριστιανικό ημερολόγιο, γεγονός που αποτυπώνεται καθαρά στο τελετουργικό ημερολόγιο της ημετέρας Εκκλησίας και όλων των Εκκλησιών γενικά.
Σύμφωνα με αυτό, κάθε ημερολογιακό έτος ο «ιδρυτής» –νομίζω ότι με τη χρήση ετούτου του όρου διαπράττω επιπρόσθετη ύβριν– του χριστιανισμού πεθαίνει μαρτυρικά στον σταυρό, μόνο και μόνο για να έχει την ευκαιρία να αναστηθεί, τρεις ημέρες αργότερα.
Δεν είναι ο μόνος Θεός που του συμβαίνει κάτι το τόσο τραγικό. Στις σύνθετα συγκροτημένες προχριστιανικές θρησκείες, ιδιαίτερα στην αιγυπτιακή, ανεξάντλητη πηγή θρησκευτικών δοξασιών και πρακτικών, ετούτη η διαδικασία ήταν τρέχουσα και πολλοί εκ των θεών υφίσταντο κάθε χρόνο το μαρτύριο ετούτο.
Φυσικά στο τέλος όλοι ανασταίνονταν και έτσι παρέμεναν θεοί από τους οποίους οι άνθρωποι είχαν κάτι να περιμένουν.
Ο ετήσιος αυτός κύκλος ήταν καθαρτήριος και, ως εκ τούτου, σωτήριος. Ολα τα δεινά, όλες οι συμφορές, όλες οι κρίσεις (όλες οι μειώσεις μισθών, συντάξεων, επιπέδου ζωής κ.λπ., θα λέγαμε στον τρέχοντα χρόνο) ακυρώνονταν με τον μηδενισμό του ιστορικού χρόνου που έκλεινε με τον θάνατο του Θεού και επανεκκινούσε με την ανάστασή του.
Με τον τρόπο αυτό οι συμφορές εξορκίζονταν και οι άνθρωποι, γεμάτοι ελπίδες και προσδοκίες, περίμεναν τη νέα αρχή.
Πέρα όμως από την ετήσια ετούτη διαδικασία ο χριστιανισμός έφερε κάτι το πραγματικά καινοτόμο. Σε αντίθεση με τα όσα μας λέει η ετήσια χριστιανική τελετουργία –προϊόν συμβιβασμού με τις προχριστιανικές δοξασίες– ετούτη η θρησκεία διεύρυνε τον κύκλο της Σωτηρίας ώς την πρακτική ακύρωσή του.
Πώς έγινε αυτό; Πολύ απλά! Ο αναστηθείς Ιησούς εγκατέλειψε τα εγκόσμια και «αναλήφθηκε στους ουρανούς» υποσχόμενος να επιστρέψει για να υπηρετήσει τη Σωτηρία του κόσμου σε χρόνο απροσδιόριστο, αόριστο και, κατά συνέπεια, άπειρο.
Ετούτη η νέα κατάσταση ακύρωσε την υποχρέωση ετήσιας καθαρτήριας επαναφοράς του χρόνου και ανήγαγε τον σωτήριο μηδενισμό του στο μακρινό, στο απώτατο μάλλον. Εφερε έτσι στον ανθρώπινο πολιτισμό και στην ιστορία την έννοια του γραμμικού χρόνου, όπου, όπως το σύστημα χρονολόγησης πιστοποιεί, ο κύκλος μετριέται με χρόνια πολλά, με αιώνες και χιλιετίες – 2016 χρόνια ώς τώρα.
Η διαρκής επιμήκυνση της «δοκιμασίας», δηλαδή της επίγειας ζωής, μας επιτρέπει να ασχολούμαστε πιο ελεύθεροι με τα καθημερινά, δηλαδή τα πολιτικά, χωρίς τον ασφυκτικό εναγκαλισμό του Θείου. Εννοιες σημαντικές όπως η «πρόοδος» και η «εξέλιξη», όπως η ιστορία σε τελευταία ανάλυση, στηρίχθηκαν πάνω σε ετούτο το εύρημα του χριστιανισμού.
Η παλιά κυκλική αντίληψη του χρόνου, από κυρίαρχο σύστημα που ήταν, έγινε περιθωριακό και τη συναντούμε έκτοτε κυρίως στις πρακτικές της μαγείας. Η πεμπτουσία της τελευταίας στηρίζεται στην ακύρωση του «γραμμικού» χρόνου και στην εκβίαση της επιστροφής στην αφετηρία.
Ενα είδος κάθαρσης δηλαδή, μια επιστροφή στο αρχέγονο κενό, στο αρχέγονο χάος, πάνω στο οποίο μπορεί να ξεκινήσει εκ νέου η δημιουργία, η οικοδόμηση δηλαδή των επιθυμιών και των ευχών μας.
Η μαγική ετούτη διαδικασία βρίσκει την πλέον κραυγαλέα εφαρμογή της στην αστική πολιτική. Οι πολιτικές ελίτ, οι κυβερνήσεις που καλούνται να επιβάλουν τη θέληση των λίγων στα συμφέροντα και στη ζωή των πολλών, αντιμετωπίζουν, όπως είναι φυσικό, την αντίδραση, μάχιμη ή παθητική, των θυμάτων των πολιτικών επιλογών και σχεδίων τους.
Οι αρχικές υποσχέσεις, η δημαγωγία και η παραπλάνηση δεν δίνουν πλέον αποτελέσματα και το όλο σύστημα δυσλειτουργεί, «κολλάει» αν προτιμάτε. Οι πολιτικοί επιστήμονες θα το έλεγαν αυτό «απώλεια της δυναμικής».
Στο σημείο αυτό οι ταγοί της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας καταφεύγουν στη μαγεία. Στα πολύ άσχημα κάνουν εκλογές, εκεί όπου υπάρχει κάποια ελπίδα επιβίωσης κάνουν «ανασχηματισμό».
Ανακατεύουν δηλαδή την τράπουλα, όπως κάθε επαγγελματίας μάγος ξέρει να κάνει, έτσι ώστε να δώσουν την εντύπωση ότι ο παλιός Θεός απέθανε και ο νέος, ή αναγεννημένος, μπορεί να ξεκινήσει τον πολιτικό χρόνο από την αρχή. Αντε και να βγάλουμε τον χειμώνα, θα το λέγαμε στην τρέχουσα πολιτική καθομιλουμένη….
Το πρόβλημα είναι ότι οι σημερινοί ταγοί της αστικής εξουσίας είναι εξαιρετικά κακοί ως μάγοι και απίστευτα ερασιτέχνες ως θεοί. Για τον λόγο αυτό αδυνατούν να φτιάξουν θρησκεία. Να βρουν δηλαδή μια πολιτικά κρίσιμη μάζα ανθρώπων που, έστω στο ελάχιστο, να τους πιστεύει…
* Καθηγητή Σύγχρονης Ιστορίας ΑΠΘ
