Το Λουτρό του Κιλκίς – Μέρος Ι

Του Θανάση Βαφειάδη.

Το λουτρό, ένα από τα ελάχιστα σωζόμενα δείγματα κοσμικής οθωμανικής αρχιτεκτονικής στην πόλη του Κιλκίς, βρίσκεται στο Ο.Τ 2 ανάμεσα στις οδούς Θεσσαλονίκης και Ν. Παναγιώτου. Η αλλοίωση του ιστορικά διαμορφωμένου αστικού ιστού, όπως αυτός αποτυπώνεται στη φωτογραφία του 1916 που επισυνάπτω, είχε σαν αποτέλεσμα να μεταβληθεί ο τρόπος προσέγγισης και θέασης του, να ανατραπεί η σχέση του με τον ελεύθερο χώρο, να αλλοιωθεί η κλίμακα του κτίσματος καθώς ανοικοδομήθηκε το αρχικό πλαίσιο αναφοράς. Έτσι, περίκλειστο από οικοδομές και κρυμμένο στη γύρω του κτιριακή μάζα, με τον κεντρικό του τρούλο μόνο να διακρίνεται από το δρόμο, το λουτρό είναι γνωστό μόνο σε λίγους από τους κατοίκους της πόλης μας.

Το εξαιρετικής αισθητικής αξίας αυτό κτήριο, που βρισκόταν στην αρχή του Τουρκομαχαλά, έχει ορθογωνική κάτοψη με μικρό εμβαδόν (94 τ.μ) σαν τα περισσότερα οθωμανικά hamam, που λόγω της μικρής τους κλίμακας λειτουργούσαν σαν ιδιωτικές επιχειρήσεις, σε αντίθεση με τα μνημειακά συγκροτήματα των ρωμαϊκών θερμών και των βυζαντινών βαλανείων που είχαν κρατική υπόσταση. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι λίγα μέτρα πιο πίσω βρισκόταν ο τεκές των δερβίσηδων (τάγμα μοναχών), όπως φαίνεται σε διάγραμμα της ΔΑΠ του 1954, στοιχείο που υποδηλώνει ότι η περιοχή ήταν κέντρο θρησκευτικής δραστηριότητας των μουσουλμάνων κατοίκων της παλιάς πόλης. Άλλωστε και το ίδιο το χαμάμ εκτός από τα χαρακτηριστικά του χώρου υγιεινής και ψυχαγωγίας είχε και τη θρησκευτική του διάσταση, η οποία σχετιζόταν με τον τρόπο χρήσης του νερού. Στον διαφορετικό τρόπο λούσης οφειλόταν και η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στα βυζαντινά και οθωμανικά λουτρά, καθώς στα βυζαντινά γινόταν με βύθιση σε δεξαμενή νερού, την κολυμβό ή κολυμβήθρα όπου σε κρύο ή ζεστό νερό μπορούσαν ακόμη και να κολυμπούν οι λουόμενοι, ενώ στα οθωμανικά λουτρά, σύμφωνα με την επιταγή του Κορανίου, επιβαλλόταν η λούση με τρεχούμενο νερό, η οποία συμβόλιζε την κάθαρση του πιστού και τον εξαγνισμό του.

Επιγραφή, γραπτή μαρτυρία ή άλλο στοιχείο που θα βοηθούσε στην ακριβή χρονολόγησή του δεν βρέθηκε. Επομένως μοναδική μαρτυρία είναι το ίδιο το μνημείο με την τυπολογία του, τη διάταξη και το είδος των υλικών κατασκευής, που το κατατάσσει στην ύστερη τουρκοκρατία. Πάντως στην απόφαση κήρυξης του ως διατηρητέου μνημείου αναγράφεται με ερωτηματικό το δεύτερο ήμισυ του 19ου αι.

Στα οθωμανικά λουτρά υπήρχαν τρεις χώροι, του ψυχρού, του χλιαρού, του θερμού, ενώ σε αυτό μάλλον παραλείπεται ο ενδιάμεσος χώρος του χλιαρού. Το νερό αντλούνταν με χειροκίνητη αντλία και θερμαινόταν σε χάλκινο λέβητα που κάτω του υπήρχε εστία θέρμανσης, η οποία λειτουργούσε με καυσόξυλα. Ο δημιουργούμενος ζεστός αέρας διοχετευόταν και κυκλοφορούσε μέσα στο σύστημα των υποκαύστων, κάτω από το δάπεδο και οι ατμοί εξέρχονταν μέσα από τα ανοίγματα πήλινων σωλήνων. Οι θερμοί αυτοί ατμοί διατηρούσαν ζεστό το χώρο του λουτρού με τη θερμοκρασία να κυμαίνεται από 40 – 45 βαθμούς.

Η μεγάλη αίθουσα (του ψυχρού) είναι τετραγωνική (6Χ6) και καταλήγει σε ημισφαιρικό τρούλο –διαμέτρου 3 μέτρων– με έξι σειρές ανοιγμάτων απ’ όπου γινόταν ο φωτισμός. Τα ανοίγματα είναι πρισμοειδή οκτάγωνα και με περιφερειακή διάταξη τέτοια ώστε οι φωτεινές ακτίνες να συγκλίνουν στο κέντρο της αίθουσας. Τα ανοίγματα καλύπτονταν από έγχρωμους υαλοπίνακες (καλύπτρες) που έκαναν ακόμη πιο εντυπωσιακό το φωτισμό. Υπάρχουν άλλες 4 μικρότερες αίθουσες που καταλήγουν σε διαφορετικό τύπο τρούλου καθώς και η αίθουσα εξυπηρέτησης, που ο τρούλος της έχει καταστραφεί.

Η μετάβαση από την τετράγωνη βάση στον σφαιρικό τρούλο γίνεται με 4 ημιχώνια ή «λοφία» σε κάθε χώρο. Τα λοφία, γνωστά από τους βυζαντινούς, είναι σφαιρικά τρίγωνα που στο ανώτερο σημείο του κυκλικού τόξου εφάπτεται η κυκλική στεφάνη του τρούλου. Η δόμηση της τοιχοποιίας είναι μικτή από πέτρα και πλίνθους και το πάχος της είναι 70 εκ.

Η άριστη κατασκευή του, αποτέλεσμα εργασίας ειδικευμένων τεχνιτών και ο ευρύς κοινωνικός του χαρακτήρας το διέσωσε στο πέρασμα του χρόνου. Και ήταν πραγματικά ένα κομψοτέχνημα το λουτρό τόσο ως προς την εξωτερική του εμφάνιση όσο και ως προς την εσωτερική του διακόσμηση, η οποία περιελάμβανε περίτεχνα ανάγλυφα μοτίβα από γυψοκονιάματα και πλούσιο ζωγραφικό διάκοσμο, ίχνη του οποίου διακρινόταν το 1994, όταν έκανα την αποτύπωσή του στο πλαίσιο μελέτης καταγραφής και αποτύπωσης μνημείων της πόλης που είχε αναλάβει το τεχνικό μας γραφείο.

Ανάρτηση στο facebook