Καρλ Μαρξ: 200 χρόνια…

…από τη γέννηση του.

Του Βλάση Αγτζίδη (*)

«Οι φιλόσοφοι έχουν μόνο ερμηνεύσει με διάφορους τρόπους τον κόσμο,
το ζήτημα, όμως, είναι να τον αλλάξουμε»

Κ. Μάρξ, «Θέσεις για τον Φόιερμπαχ» (11η θέση)

Στις 5 Μαΐου του 1818 γεννήθηκε στο Τριρ της Γερμανία ο Karl Heinrich Marx σε μια φιλελεύθερη οικογένεια εκχριστιανισμένων Εβραίων. Στην ακαδημαϊκή του περιπλάνηση ως φιλόσοφος και δημοσιογράφος, ασχολήθηκε με πλήθος θεμάτων. Όμως αυτό που τον καθιέρωσε στην ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος και του επαναστατικού κοινωνικού κινήματος, είναι η διατύπωση της θεωρίας ότι η κινούσα αρχή της ιστορίας βρίσκεται στην υλική πλευρά της πραγματικότητας και στη σύγκρουση των αντιτιθέμενων κοινωνικών δυνάμεων.

Οι απόψεις του Μαρξ ήταν αυτές που καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την ευρωπαϊκή σκέψη του 20ού αιώνα και σφράγισαν τις πολιτικές εξελίξεις στη Γηραιά Ηπειρο. Μέχρι σήμερα, το έργο του προκαλεί την αντίδραση των αυταρχικών αντιλαϊκών καθεστώτων. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι το «Κομμουνιστικό μανιφέστο» παραμένει απαγορευμένο στην Τουρκία, ως κατάλοιπο-επιβίωση της εθνικιστικής αντικομμουνιστικής κληρονομιάς του κεμαλισμού.

Δημόκριτος και Επίκουρος

Ο Μαρξ σπούδασε νομικά, ιστορία και φιλοσοφία. Στο Βερολίνο συνδέθηκε με την ομάδα των αριστερών χεγκελιανών φοιτητών και καθηγητών του Μπρούνο Μπάουερ. Ο τίτλος της διδακτορικής του διατριβής ήταν «Για τη διαφορά της περί φύσεως φιλοσοφίας του Δημόκριτου και του Επίκουρου», όπου συγκρίνονταν οι διαφορές των ατομικών θεωριών των δύο αρχαίων φιλοσόφων. Από την ηλικία των 24 ετών άσκησε οξεία ριζοσπαστική πολιτική παρέμβαση ως διευθυντής της εφημερίδας «Rheinische Zeitung» (Εφημερίδα του Ρήνου), προκαλώντας την μήνιν των πρωσικών αρχών που είχε ως αποτέλεσμα το κλείσιμο της εφημερίδας. Το πολιτικό περιβάλλον εκείνη την εποχή χαρακτηριζόταν από τον ακραίο γερμανικό απολυταρχισμό, που καλυπτόταν από μια επίφαση ψευδοκοινοβουλευτισμού.

Στη συνέχεια ο Μαρξ θα εγκατασταθεί στο Παρίσι, όπου ήρθε σε επαφή με τους Γάλλους σοσιαλιστές και ενστερνίστηκε το σοσιαλισμό. Από την εποχή αυτή χρονολογείται η βαθιά φιλία με τον Φρίντριχ Ενγκελς. Η δημόσια αντίθεσή του προς τον γερμανικό απολυταρχισμό θα επιφέρει την απέλασή του από τη Γαλλία. Θα εγκατασταθεί στις Βρυξέλλες, όπου θα εγκαταλείψει τη γερμανική υπηκοότητα και θα πάρει τη βελγική.

Tην περίοδο αυτή γράφει κάποια από τα σημαντικότερα κείμενά του, όπως την Κριτική της φιλοσοφίας του δικαιου του Χέγκελ, το Εβραϊκό Ζήτημα και τα Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα. Τα κείμενα αυτά αναδεικνύουν το πέρασμά του από την φιλοσοφική ανθρωπολογία στον επιστημονικό ανθρωπισμό. Διερευνά τη φιλοσοφία της εποχής του και εντοπίζει τις δομικές λειτουργίες που την ορίζουν. Όπως γράφει η Αλεξάνδρα Δεληγιώργη στο εξαιρετικό βιβλίο της Ο κριτικός Μαρξ 1843-44: «Για τον Μαρξ… η κριτική δεν στοχεύει στην αποκατάσταση μιας ηθικής, όσο στην κατανόηση της υπάρχουσας πραγματικότητας, θεωρητικής και πρακτικής. Το ξεκαθάρισμα των πρακτικών και θεωρητικών αρχών που διέπουν την υπάρχουσα πραγματικότητα αποτελεί τη βασική προϋπόθεση για την επεξεργασία των εγκυρότερων μέσων προσέγγισής τους».

Το 1845 ο Μαρξ θα συγγράψει με τον Ενγκελς τη μελέτη «Η γερμανική ιδεολογία». Το 1847 θα ασκήσει κριτική στις απόψεις του Προυντόν με το έργο «Αθλιότητα της φιλοσοφίας» και λίγο πριν από τη μεγάλη αντι-απολυταρχική επανάσταση του Φεβρουαρίου του 1848 στο Παρίσι, θα συγγράψει με τον Ενγκελς το «Κομμουνιστικό μανιφέστο». Κυνηγημένος για τις δημοκρατικές του ιδέες στη Γαλλία και τη Γερμανία, ο Μαρξ θα εγκατασταθεί στο Λονδίνο το 1849. Εκεί θα συγγράψει τα δύο σημαντικότερα έργα του: «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» και «Το κεφάλαιο» και θα πρωτοστατήσει στη δημιουργία της «Διεθνούς Ενωσης των Εργατών» (1864).

Μετά την καταστολή της Παρισινής Κομμούνας, δηλαδή της εργατικής επαναστατικής κυβέρνησης που είχε δημιουργηθεί στο Παρίσι μετά την εξέγερση της εθνοφρουράς και των εργατών της πόλης (1871), θα συγγράψει το «Εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία».

Ένα σημαντικό αφιέρωμα

Οι θέσεις του Μαρξ για τους μηχανισμούς κοινωνικής εξέλιξης και η προσπάθειά του να αλλάξει ο κόσμος προς το δικαιότερο, ερμηνεύτηκαν με τέτοιο τρόπο κατά τον 20ο αιώνα, ώστε οδήγησαν στις κρατικές τερατογενέσεις που κορυφώθηκαν με το σταλινισμό. Κατά συνέπεια, είναι υποχρέωση των σημερινών διανοούμενων η νέα ανάγνωση του μαρξικού έργου. Μια ανάγνωση που να ξαναθυμίζει τις αρχικές προθέσεις του δημιουργού του και να παρουσιάζει το έργο του αποκαθαρμένο από τη σκουριά του αυταρχισμού και της νέου τύπου ταξικής γραφειοκρατικής βίας, όπως διαμορφώθηκε στα καθεστώτα του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού».

Ακριβώς αυτή την ανάγκη εκφράζει το αφιέρωμα του καλού περιοδικού Μαρξιστική Σκέψη με το νέο τεύχος του που μόλις κυκλοφόρησε και είναι αφιερωμένο στην επέτειο των 200 χρόνων από τη γέννηση του Καρλ Μαρξ. Το αφιέρωμα –που δίνει ένα καλό έναυσμα για την περαιτέρω ενασχόληση- περιλαμβάνει κείμενα του ίδιου του Μαρξ και αναλύσεις σχετικές με το έργο του από Έλληνες και ξένους ερευνητές.

Το αφιέρωμα ξεκινά με κάποια ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και αντιπροσωπευτικά κείμενα του Μαρξ: μερικά από τα νεανικά ποιήματά του· η πολεμική του στην «Ιστορική σχολή του Δικαίου» όταν δημοσιογραφούσε στην Εφημερίδα του Ρήνου· η αποτίμησή του της εξέγερσης του Ιούνη του 1848 στο Παρίσι· οι διάσημες «Θέσεις για τον Φόιερμπαχ».

Ακολουθούν αναλύσεις μαρξιστών και άλλων προοδευτικών ερευνητών. Ο Φοίβος Σταύρος Μακρίδης παρουσιάζει τη ζωή και το έργο του Μαρξ, ο Χρήστος Αβραμίδης τον δημοσιογράφο Μαρξ και η Γιάννα Κατσιαμπούρα τη βιογραφία και τη συμβολή της γυναίκας του Τζένυ φον Βεστφάλεν. Ο Ερνέστ Μαντέλ συζητά τις κύριες θεωρητικές συνεισφορές του, με ιδιαίτερη έμφαση στην ανάλυσή του της καπιταλιστικής οικονομίας, ο Φρεντ Μόσλεϊ αναλύει τις λογικές βάσεις του Κεφαλαίου και ο Γκεόργκ Λούκατς διερευνά τις απόψεις του Μαρξ για την κλασική και την άνιση ανάπτυξη. Ακολουθούν άρθρα της Σάντια Σνάιντερ για την ανάπτυξη της πολιτικής σκέψης του Μαρξ στα διάφορα στάδιά της, της Άννας Ασλανίδη για το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, του Σίντνεϊ Χουκ για την πολεμική του Μαρξ στους «αληθινούς σοσιαλιστές» και των Σταύρου Σκεύου και Ηρακλή Χριστοφορίδη για τις απόψεις του Μαρξ για τη διαρκή επανάσταση.

Το τεύχος ολοκληρώνεται με μια σειρά κείμενα σχετικά με τις φιλοσοφικές θέσεις του Μαρξ. Ο Χρήστος Κεφαλής συζητά τα Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα του 1844, ο Νικολάι Μπουχάριν την ώριμη φιλοσοφία του Μαρξ, ο Κώστας Σκορδούλης τις απόψεις του Μαρξ για τη φύση και οι Ηρώ Μανδηλαρά και Σπύρος Ποταμιάς τις αντιλήψεις των Μαρξ και Ένγκελς για το λογοτεχνικό ρεαλισμό, με αφορμή τις παρατηρήσεις τους για το έργο του Μπαλζάκ.

(*) Διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός, https://kars1918.wordpress.com/