Η μετάφραση ως αντίσταση…
…στο καθεστώς της τυραννίας.
Του Όμηρου Ταχμαζίδη*
Η άρση της λογοκρισίας από το καθεστώς της δικτατορίας αποτελεί ένα κομβικό σημείο για την κατανόηση των ιδεολογικο-πολιτικών εξελίξεων στον χώρο της ελληνικής νεολαίας εκείνης της περιόδου.
Οι ιθύνοντες του καθεστώτος, υπό τη γενικότερη πεποίθηση του ακλόνητου της κυριαρχίας τους, προχώρησαν στην άρση της λογοκρισίας πυροδοτώντας άθελά τους μια σημαντική εκδοτική δραστηριότητα και ένα τεράστιο ενδιαφέρον προς τις πολιτικές εξελίξεις στο δυτικό κόσμο και προς τα ρεύματα σκέψης της εποχής. Όχι,φυσικά, μόνο εκείνης της εποχής. Και ήταν η “μετάφραση” που άνοιγε ένα παράθυρο προς τον “έξω κόσμο”. Μια εικόνα της κατάστασης που δημιουργήθηκε από την άρση της λογοκρισίας δίνουν οι μεταφράσεις κειμένων – μια ολόκληρη σελίδα – σημαντικών διανοητών, αλλά και δημοσιογραφικών άρθρων από περιοδικά και εφημερίδες της “Δύσεως” στην εφημερίδα ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ. Δε νομίζω να υπήρχε κάτι αντίστοιχο τότε στον υπόλοιπο ελληνικό τύπο. Αλλά από τη μεταπολίτευση και δώθε, το φύλλο άρχισε να ολισθαίνει, αργά αλλά σταθερά, προς το συντηρητισμό, το λαϊκισμό και, τελικώς, μετατράπηκε σε φερέφωνο ενός ακατέργαστου εθνικισμού “κεντρώου” τύπου.
Εκεί, όμως, όπου η άρση της λογοκρισίας απελευθέρωσε δυνάμεις είναι οι εκδόσεις. Εδώ εμφανίσθηκε μια έντονη μεταφραστική δραστηριότητα, η συστηματική μελέτη της οποίας ανήκει στα desiderata της επιστημονικής έρευνας, σχετικώς με την δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967 και την πνευματική κατάσταση της χώρας κατά τη διάρκεια της. Η μετάφραση, ως μορφή διανοητικής αντίστασης στο καθεστώς της “Επταετίας”, χρήζει ιδιαίτερης μελέτης.
Εξαγορεύω αυτές τις σκέψεις με αφορμή την ανακάλυψη της μετάφρασης ενός βιβλίου του πρώιμου Alain Badiou σε βιβλιοθήκη του δήμου Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για το βιβλίο του Γάλλου φιλοσόφου, Le concept de modele. Introduction a une epistemologie materialiste des mathematiques, το οποίο είχε κυκλοφορήσει στα γαλλικά από τις εκδόσεις Francois Maspero [Paris] το 1970. [Στην αγγλόφωνη wikepedia αναφέρεται ως έτος έκδοσης το 1969 και παρουσιάζεται ως το πρώτο φιλοσοφικό έργο του Alain Badiou!]
Η μετάφραση στα ελληνικά έγινε από τον Φώτη Σίμου και κυκλοφόρησε στη σειρά “Θεαίτητος” των εκδόσεων “Καστανιώτη” το 1972, δύο ή τρία χρόνια δηλαδή μετά την κυκλοφορία του στα γαλλικά. Ο Φώτης Καραμήτσος , διευθυντής της “Σειράς”, έγραψε τον πρόλογο [σ. 9- 24] με τον τίτλο Αμφιλεγόμενα. Μεθοδολογία και προβληματισμοί . Η ελληνική έκδοση τυπώθηκε στο τυπογραφείο Προμηθεύς, Ρήγα Παλαμήδου 5 το Μάρτιο του 1972 σε 2000 αντίτυπα.
Στο τέλος του βιβλίου αναφέρονται και μια σειρά άλλοι τίτλοι βιβλίων που ήδη είχαν κυκλοφορήσει ή θα κυκλοφορούσαν προσεχώς από τις εκδόσεις Καστανιώτη στη σειρά “Θεαίτητος”. Στα ήδη κυκλοφορούντα μεταφρασμένα βιβλία συγκαταλέγονται τα ακόλουθα: Louis Couffignal: Έννοιες Βάσεις, Κυβερνητική [ εκδόθηκε το 1971 στην Αθήνα], Robert Blanche, Αξιωματική μέθοδος, John von Neumann, Ηλεκτρονικός υπολογιστής και ανθρώπινος εγκέφαλος [εκδόθηκε το 1972 στην Αθήνα], Norbert Wiener, Θεός και μηχανή. Στις “προσεχείς εκδόσεις” περιλαμβάνονταν οι ακόλουθοι τίτλοι βιβλίων: Norbert Wiener, Cybernetics, Ross Ashby, Εισαγωγή στην κυβερνητική, Ross Ashby, Σχέδιο για έναν εγκέφαλο, Γιάννης Ξενάκης, Μουσική-Αρχιτεκτονική, O’ Lange, Εισαγωγή στην Οικονομική κυβερνητική, Ludwig Wittgenstein, Tractatus Logico–Philosophicus, Jean Ladriere, Τα όρια των φορμαλισμών, Jean Piaget, Στρουκτουραλισμός, Robert Kalivoda, Marx και Freud.
Επίσης ανακοινώθηκε ότι από “το Σεπτέμβρη του 1972 θα κυκλοφορήσει από τη συλλογή “Θεαίτητος” περιοδική έκδοση με γενικό τίτλο ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗΣ περιέχουσα ξένα και ελληνικά άρθρα πάνω στην κρίση, τα όρια και την κριτική των σύγχρονων επαναστατικών δεδομένων στις επιστήμες, τη γλώσσα, την τεχνολογία και τις κοινωνικές δομές”.
Η ελληνική μετάφραση του βιβλίου του Alain Badiou κυκλοφόρησε με διαφοροποιημένο τίτλο, δηλαδή: Εισαγωγή στην διαλεκτική επιστημολογία. Και τον εξής υπότιτλο: Θεωρία των μοντέλων.
Για να έχουμε μια εικόνα από την αλαζονεία των δικτατόρων για την υποτιθέμενη επιδοκιμασία της πολιτικής τους – ο συνεργάτης της δικτατορίας Δημήτριος Τσάκωνας, θεωρεί ότι το καθεστώς είχε παρόμοια αποδοχή από τον ελληνικό λαό με εκείνη που είχε κατά την Κατοχή το ΕΑΜ! – και την πλήρη άγνοια τους για τη σημασία της ιδεολογικής ηγεμονίας παραθέτω το απόσπασμα στο εξώφυλλο της έκδοσης από το βιβλίο του Alain Badiou: «… η αστική πολιτική οικονομία πραγματώνεται στην κατασκευή μοντέλων ισόρροπης επέκτασης: εδώ ακόμη, το μοντέλο αναχαιτίζει την καπιταλιστική ‘αταξία’, όχι με τη γνώση της αιτίας της (ή με τη βοήθεια της μαρξιστικής επιστήμης των κοινωνικών σχηματισμών και την κατανόηση της πάλης των τάξεων), αλλά μέσω μιας τεχνικής εικόνας που εκφράζει την ολοκλήρωση των συμφερόντων της αστικής τάξης. Η “επέκταση” παρουσιαζόμενη σαν κανόνας με προοδευτικό περιεχόμενο είναι στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο αποτέλεσμα των δομών μέσα στις οποίες γεννιέται το κέρδος…
Η “ισορροπία” είναι ο κανόνας ασφάλειας ενάντια στον παροξυσμό των αντιφάσεων, και τον πολιτικό κίνδυνο της ανόδου στα άκρα της πάλης των τάξεων. Τα επεκτατικά μοντέλα ισορροπίας, με το πρόσχημα ότι παίρνουν στα σοβαρά το αντικείμενό τους (την οικονομία των “βιομηχανικών κοινωνιών”), εξαντικειμενίζουν τους σκοπούς των ταξικών τους συμφερόντων. Μια εθνική οικονομία σε ισόρροπη επέκταση εμφανίζει το αιτιολογικό να ικανοποιείται από τις κρατικές παρεμβάσεις εν ονόματι του “γενικού συμφέροντος”. Μέσα από αυτή την εικόνα το μοντέλο ενοποιεί εξωτερικά μια οικονομική πολιτική, τη νομιμοποιεί και αποκρύπτοντας την αιτία της την εμφανίζει σαν κανόνα του.
Έχει μεγάλη σημασία να δείξουμε πως η οικονομετρική υποδούλωση και η αυξανόμενη χρήση των δήθεν “μαθηματικών μοντέλων” στην οικονομία είναι μια από τις πλέον καθαρές μορφές του ρεβιοζιονισμού, ή η παρεκτροπή από την ίδια την καρδιά του καλύτερου συστατικού μέρους τους μαρξισμού, και η αναπόφευκτη ευθυγράμμιση με τους αντικειμενικούς σκοπούς της αστικής τάξης”.
Παρόμοια κείμενα άρχισαν να κυκλοφορούν ελεύθερα σε ένα καθεστώς που είχε τον αντικομμουνισμό ως βασικό χαρακτηριστικό του! Το γεγονός φανερώνει από τη μία την πεποίθηση των δικτατόρων ότι ελέγχουν πλήρως την κατάσταση, από την άλλη την περιφρόνησή, απαξίωση, εντέλει την υποτίμηση του κινδύνου για κάθε εξουσία, που προέρχεται από το χώρο των ιδεών.
Από τις μεταφράσεις της περιόδου της δικτατορίας μπορούν να κατανοηθούν και εκείνα τα ιδεολογικά ρεύματα, τα οποία επηρέασαν την ελληνική νεολαία της περιόδου και οδήγησαν στην κλιμακούμενη ισχυροποίηση του φοιτητικού κινήματος και την πολιτική κορύφωσή του στα γεγονότα του Πολυτεχνείου, τα οποία ερμηνεύτηκαν τότε από υποστηρικτές του καθεστώτος ως ελληνική εκδοχή του περίφημου “Μάη του ‘68”.
Από το εύρος και το είδος των μεταφράσεων την περίοδο της δικτατορίας, μπορούν να συναχθούν και μια σειρά από συμπεράσματα για τον πολιτικό πολιτισμό της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου: ενδιαφέρον θα είχε να εξετάσει κάποιος ποιες εξελίξεις διακόπτονται ή επικαλύπτονται, π.χ. από την ακατάσχετη μετάφραση συγγραφέων χαμηλού επιπέδου του λεγόμενου “μαρξισμού-λενινισμού” σοβιετικού τύπου που ακολουθεί τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ ή μεταφράσεις διαφόρων εξίσου χαμηλής ποιότητας κειμένων, στο πλαίσιο της θεωρίας της εξάρτησης, η οποία φαίνεται ότι ασκούσε επιρροή στην αριστερή πτέρυγα και την νεολαία του τότε ΠΑΣΟΚ. Το βιβλίο του Κώστα Σκανδαλίδη Η Αριστερά στη δίνη της χιλιετίας, αν και γράφεται σε μετέπειτα χρόνο και έχει άλλες προθέσεις, καταγράφει με ανάγλυφο τρόπο τα αναγνώσματα και τα ακούσματα μιας ολόκληρης γενιάς – όχι μόνο του συγκεκριμένου πολιτικού χώρου.
Σήμερα, σε μια περίοδο που η Δεξιά σε όλες τις εκφάνσεις της (νεοφιλελεύθερη, παλαιοσυντηρητική, νεοσυντηρητική, ακροδεξιά και ναζιστική) προσπαθεί να δυσφημήσει τις αναζητήσεις και τους αγώνες των γενιών εκείνης της εποχής, στις οποίες, εκτός των άλλων, οφείλεται σε μεγάλο μέρος και η ελληνική εκδοχή της “silent revolution”, η ανάκτηση της ιδεολογικής ηγεμονίας από τους φορείς ενός ανατρεπτικού δημοκρατικού λαϊκού κινήματος, αποτελεί προϋπόθεση για την αποδέσμευση της χώρας από τους διεθνείς καταναγκασμούς και την εθνική ταπείνωση.
Δεν μπορεί να υπάρξει χειραφέτηση του πολίτη σε μια απολύτως εξαρτημένη χώρα.
*Μέλος του Ε.Γ. της «Σοσιαλιστικής Προοπτικής»
