Τα νέα τείχη του 21ου αιώνα

Του Πέτρου Παπακωνσταντίνου

Θύελλα αντιδράσεων προκάλεσε στις Βρυξέλλες η πρόταση-βόμβα του Ντέιβιντ Κάμερον για σκλήρυνση της ευρωπαϊκής πολιτικής στο μεταναστευτικό. Επικαλούμενος «το μεγαλύτερο μεταναστευτικό κύμα στην Ευρώπη, σε καιρούς ειρήνης», ο Βρετανός πρωθυπουργός δεν αρκέστηκε να ζητήσει τον δραστικό περιορισμό των κοινωνικών επιδομάτων για τους αλλοδαπούς, μια ιδέα που ξεκίνησε από το Εθνικό Μέτωπο της Ζαν-Μαρίν Λεπέν, αλλά ήδη βρίσκει σύμφωνες τις κυβερνήσεις της Γερμανίας, της Αυστρίας και της Ολλανδίας. Προχωρώντας πιο μακριά, ζήτησε ευθέως να περιοριστεί η ελευθερία μετακίνησης, μια από τις θεμελιώδεις αρχές της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Φυσικά, λόγος γίνεται για τη μετακίνηση προσώπων, γιατί ως προς τη μετακίνηση κεφαλαίων και εμπορευμάτων, η πατρίδα του οικονομικού φιλελευθερισμού δεν σηκώνει μύγα στο σπαθί της.

Αφορμή για την κίνηση αυτή του συντηρητικού πολιτικού στάθηκε το γεγονός ότι, από την Πρωτοχρονιά του 2014, όλοι οι Βούλγαροι και οι Ρουμάνοι θα είναι ελεύθεροι να αναζητήσουν εργασία σε οποιαδήποτε χώρα-μέλος της Ενωσης, καθώς εκπνέουν οι σχετικοί περιορισμοί. Τώρα, αν αυτός είναι και ο πραγματικός λόγος ανησυχίας για τον Ντέιβιντ Κάμερον ή αν υπερίσχυσαν στενά κριτήρια κομματικού οφέλους ενόψει των ευρωεκλογών του προσεχούς Μαΐου, είναι κάτι που αφήνεται στην κρίση του αναγνώστη.

Κι εκεί που ετοιμάζεται κανείς να συμπάσχει με τους Βούλγαρους, να σου έρχεται η επόμενη είδηση: η κυβέρνηση της Βουλγαρίας ετοιμάζεται να ορθώσει τείχος, μήκους 33 χιλιομέτρων, στα σύνορα με την Τουρκία, για να εμποδίσει την αυξανόμενη μεταναστευτική ροή – κυρίως πρόσφυγες από την κόλαση της Συρίας. Να, λοιπόν, πόσο γρήγορα το θύμα γίνεται θύτης, μαθαίνοντας να εφαρμόζει τα κόλπα του ισχυρού στο πετσί του ασθενέστερου. Είναι το τρίτο τείχος που ορθώνει η Ενωμένη Ευρώπη, ύστερα από εκείνο που ύψωσε η κυβέρνηση Θαπατέρο γύρω από τους ισπανικούς θύλακους Θέουτα και Μελίγια, στο Μαρόκο και η κυβέρνηση Παπανδρέου στον Εβρο.

Την ανέμελη δεκαετία του ’90, οι γκουρού της φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, όπως ο αρθρογράφος των New York Times, Τόμας Φρίντμαν, μίλαγαν για την «επίπεδη Γη»: μία αγορά, ένα σύστημα, μία υπερδύναμη, μία σκέψη. Τα γεωπολιτικά τείχη του Ψυχρού Πολέμου είχαν πέσει και όσα έμεναν ακόμη, ως υπολείμματα εθνικών συγκρούσεων του παρελθόντος -στη Λευκωσία, στο Μπέλφαστ, στην Κορεατική Χερσόνησο- δεν θα στέκονταν όρθια για πολύ ή έτσι τουλάχιστον πίστευαν πολλοί. Ωστόσο, πρώτα η 11η Σεπτεμβρίου του 2001 και ύστερα η Μεγάλη Υφεση του 2008 άλλαξαν ριζικά αυτήν την αισιόδοξη οπτική. Στη θέση της «επίπεδης Γης» ήρθε η εικόνα μιας ρηγματωμένης παγκοσμιοποίησης. Νέου είδους τείχη υψώνονται, αυτή τη φορά απέναντι στα «επικίνδυνα έθνη» της χειμαζόμενης περιφέρειας και στις «επικίνδυνες τάξεις» που διογκώνει η αποδόμηση του κοινωνικού κράτους στις μητροπόλεις. Τα παλιά εμπόδιζαν τους πολίτες να βγουν, τα καινούργια εμποδίζουν τους αποκλεισμένους να μπουν.

Αποτελεί τραγική ειρωνεία της Ιστορίας ότι την αρχή σ’ αυτό το καινούργιο χρονικό της Αγριας Δύσης την έκανε η Αμερική, το κατ’ εξοχήν έθνος μεταναστών. Το 1991, οι ΗΠΑ άρχισαν να υψώνουν το φοβερό, μεταλλικό τείχος, με τις κάμερες, τα ραντάρ, τους αισθητήρες και τους πάνοπλους μεθοριακούς φρουρούς, στα σύνορα με το Μεξικό. Τον περασμένο Ιούνιο, ο Ρεπουμπλικανός γερουσιαστής Μακέιν υπερασπίστηκε τροπολογία για την περαιτέρω ενίσχυση του τείχους, που έχει στοιχίσει τη ζωή άνω των 6.000 ανθρώπων, υπερηφανευόμενος ότι θα δημιουργηθεί «η πιο στρατιωτικοποιημένη μεθοριακή ζώνη μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου». Τόσο ωραία! Τι κι αν η υπουργός Εσωτερικής Ασφαλείας, Τζάνετ Ναπολιτάνο, προειδοποιούσε: «Αν υψώσουμε ένα τείχος ύψους 15 μέτρων, θα δούμε να υψώνεται μια σκάλα 16 μέτρων»! Ή να ανοίγουν δεκάδες κι εκατοντάδες υπόγεια τούνελ κάτω από το τείχος ή και να εκτοξεύονται πύραυλοι πάνω από αυτό, όπως ανάμεσα στο Ισραήλ και την παλαιστινιακή Λωρίδα της Γάζας.

Ο «ιερός άνθρωπος»

Ο Ιταλός φιλόσοφος Τζόρτζιο Αγκάμπεν παραλληλίζει τη μεταχείριση των κοινωνικά αποκλεισμένων στον σύγχρονο, δυτικό κόσμο με την κατηγορία του homo sacer στο αρχαίο, ρωμαϊκό δίκαιο. Ο όρος «ιερός άνθρωπος» έχει διττή σημασία: κανείς δεν μπορεί να τον αγγίξει χωρίς να μιανθεί ο ίδιος, ενώ, αν και δεν είναι θεμιτό να θυσιαστεί, όποιος τον σκοτώσει δεν θα καταδικαστεί για ανθρωποκτονία. Το σύγχρονο ιταλικό δίκαιο, που επισύρει βαριές ποινές για τους καπετάνιους που διασώζουν μετανάστες από τους υγρούς τάφους της Λαμπεντούζα, δεν απέχει και πάρα πολύ από τις αρχαϊκές του ρίζες.

Ακόμα χειρότερα, η ρηγμάτωση επεκτείνεται όχι μόνο μεταξύ των εθνών, αλλά και στο εσωτερικό τους, με χαρακτηριστικό φαινόμενο τις «περιφραγμένες κοινότητες» των πλουσίων, που φυτρώνουν σαν μανιτάρια, από το Μπουένος Αϊρες, το Σάο Πάολο και το Καράκας, μέχρι το Λος Αντζελες, το Σαν Φρανσίσκο και -άλλη μια τραγική ειρωνεία- το ίδιο το Βερολίνο. Πίσω από τείχη με ηλεκτροφόρα καλώδια, κάμερες παρακολούθησης και ιδιωτικούς φρουρούς ασφαλείας, οι εύπορες τάξεις αναζητούν ασφάλεια από τον επικίνδυνο «όχλο». Στη νηπιακή της ηλικία, η αστική τάξη αναπτύχθηκε μέσα από τις οχυρωμένες κοινότητες του όψιμου Μεσαίωνα, τα περίφημα bourgs (εξ ου και ο όρος «μπουρζουαζία»). Θα έλεγε κανείς ότι αιώνες αργότερα επιστρέφει στην προϊστορία της, με έναν εθελοντικό εγκλεισμό που μοιάζει με την κοινωνική της Νέμεση.

Σχολιάζοντας τα νέα τείχη του κοινωνικού αποκλεισμού στο βιβλίο του περί βίας, ο Σλοβένος φιλόσοφος Σλάβοϊ Ζίζεκ γράφει: «Η λύση δεν είναι “γκρεμίστε τα τείχη και αφήστε τους όλους να μπουν μέσα”, η εύκολη, κενή περιεχομένου απάντηση των πονόψυχων, “ριζοσπαστών” του φιλελευθερισμού. Η μόνη πραγματική λύση είναι να γκρεμίσουμε το πραγματικό τείχος, όχι το αντιμεταναστευτικό, αλλά το οικονομικό- κοινωνικό: να αλλάξουμε την κοινωνία, έτσι ώστε οι άνθρωποι να μη βρίσκονται στην ανάγκη να δραπετεύουν από τον δικό τους κόσμο».

Info

– Τζόρτζιο Αγκάμπεν, «Homo Sacer: Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή», Scripta, 2005.

– Σλάβοϊ Ζίζεκ, «Βία, έξι λοξοί στοχασμοί», Scripta, 2010.

– Alexandra Novosseloff, Frank Neisse, «Des murs entre les hommes», La Documentation Francaise, 2007.

– Alexis Spire, «Xenophobes au nom de l’Etat social», Le Monde Diplomatique, Decembre 2013.

Άρθρο στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ